See the pages as they burn
Never will the children learn
– Kansas, Curtain Of Iron, 1980
An balay nganyan na wara nag-iistar, iniistaran sin di’ na’imod na tawo. Badi bag’o pa dumagos an mga ispirito, mag-uuna na ngon’a an alpog, lumot, lapat-lapat, agiw, tiki, iraga, ipos, ulahipan, nan san uyang. Masunod pa an bukbok nan san aluy. An karuróng sin budyong, sirot o buskay, sinusudlan sin hangin, na kun pamatian baga, iniirog pa an waguswos san dagat. Kay nano man an nasulod sa gutom na tiyan? O, sa gutom na alimutaw?
May espasyo na nahihimo an pagbag’o sin gobyerno. Sa una, sugad sin pamisay nan paglinig. May nahahali, may nasisilhig. San magbatog an rehimen ni Cory Aquino, may nabilin an butugon na burukrasya san rehimen san inalaw na diktadura. Sa kagustuhan na mapakanira an naluwag na pwesto, daghan an kinadag; manglain-lain na interes nan raket, na an iba ungod an tuyo; an iba pa, awat na naglalaway san mga pwesto. Batog pa hamok, may mga suhestyon na na hinatag kun Aquino: maghimo nganyan sin Komisyon sa Katotoohan, di’ nganyan pagbay’dan an mga kinalit na utang; mga suhestyon na wara ada karuyagi.
Ambot kun may suhestyon manungod sa pagtukdo sa mga kabataan nan sa mga masurunod pa, manungod san kasaysayan na kaupod an Marsyalo; an bang’og, abuso, nan pangarawat na hinimo sa mga tawo. Pinangbutang liwat sa pwesto an mga kaugos, mga kamaranghodan nan mga kaugos nan kamaranghodan san mga kaugos nan kamaranghodan. Kaya wara pag-awat, an kabalang na pinatay, bunalik an hitsura sa nagpatay manta.
Mahod nasasambit sa peryodiko an sarala nganyan na libro sa mga iskwelahan. Sarala nganyan an bi’aba, ma’o man an pagpalis. Hanggan niyan, di’ pa napapagkasarayuan an ungod na petsa san independensya, nan di’ pa nasisintensyahan an mga berdugo san huru-halaba ta na na historya. Daghan an haros tuom na an kasaysayan san Europa, san Amerika, san olokausto, san mga abuso ni Pinochet nan ni Pol Pot, ni Idi Amin nan ni Saddam, an pangalit ni Suharto nan ni Duvalier, pwera san dini mismo sa sadiri na nasyon.
Malin wara man pagbarag’oha an mga bi’aba nan san mga pagpalis. An maraot pa, wara silhaga sin mayad an mga tipô sa ulút san mga letra nan linya. Hain dini sini an manungod sa Marsyalo? Kun wara liwat sin ungod na kagustuhan, wara mahihimuan. Maski an paghuyop sin balukag, nasugad kagub’at sin pagtuklang sin karabaw. May mga interes na diri maruruyag na maibutang sa kasaysayan an kanira kontribusyon sa pagsulay san diktadura. Mga politiko, burukrato nan negosyante na nakinabang, mga myembro san militar nan armado na siniraman san hinatag na mas dako na sakop nan kakayahan nan yaman.
Malin an kasaysayan na pinabay’an, sinulod na sin mga maligno nan maraot na ispirito. Di’ liwat matitimalahan, kay may mga alikmod na iba: tulay san San Juanico, planta nukleyar, PICC, mga ospital. Sa kaawatan na wara kasabihi, nawad’an na sin lugar, natunaw, napunas sa pagdumdom, an manungod sa Marsyalo. Niyan, mas makusog pa sa pagmangno an hamot nganyan nan gilang sadto na panahon ni Marcos. Pag-abot san internet nan social media, sa teknolohiya nan kakayahan san mas daghan na tawo, sunayon pa an pagpaanod sin mga imbento na istorya nan kabubuwaan. An dati na malinig na salog, san tapyahan sin likido na maitom, kadali naglatim sa tubi na nagkolor man itom nan malaksi na inanod. Sa labayan sini na kontaminado na tubi, kada mag-inom, nasulod sa mga ugat an itom na hilo. Nagiging itom an panit, hasta san pag-imod.
Duwa na klase an mga nagpapaimod sin sintomas sini na hilo: an naniwala san bulawan nganyan na panahon san Marsyalo, nan san wara nag’ud pagmangno manungod sadto na panahon, na malin hasta niyan, turugon sa pansitan.
Kaya niyan, makusugon gihapon an bo’ot san mga sindensya san diktador na binis’ang. Niyan, sira na an biktima. Sira pa nganyan an indadaya nan inkakalitan. Mala san arin yadto, an dyunyor san bis’ang, nagsusubo an hiwa sa pag-atake san desisyon san korte na diri iglubong sa Lulubngan san mga Bayani an ama niya na bis’ang. Syempre, di’ man manungod sa bis’ang an kaniya inarte na pangulog. Kay an bis’ang, di’ na man magmamangno, maski itaplak mo sa imburnal. Pinatunayan hamok niya, na an luha sin buaya, nagluluwas sa hiwa. Labi niyan na presidente na an sayo nira na ido, lalo kunusugon an bo’ot nira.
Mayád ngani, na sa kadaghan san nalimot na, luniwát, lunasáw, o namatay na, mayon pa man sin mga nagsasayuma na magpadaog kanira. Sa bag’o na namumuno san departamento san pag-adal, sa mga kampanya nan surumaton san pinuno san komite sa pag-adal san senado, may nasisilhag na paglaom na an madulom na parte san kasaysayan maibutáng; sin bilog nan wara tiblang. Lugod mahimo nira ini, bag’o sira na man an mautadlan san panon san mga partisano na malin mga inbubuang na ayam. Lugod may matuda na pahina sa mga libro, na diri intiro masubsubán, basi may madiskubre pa an di’ pa nakamangno, may maadman pa an naghahanap sin kinaadman, nan may mabasa pa an kabataan.
Pamúghaton 