by

An paratalkas

Kun iisipon baga, wara sira pinag-iba
sa purgas, kuto, namok, sudlat nan linta
nan sin nagkakaburuhay pa
sa dugo nan buhay sin iba.

Wara sira pinli: bag’o mabuhay, bata, gurang
o tikabuhayan; an dugo nira kaniya masiram
maski magtago ka, o diin sumirong
an amyong mo di’ kaniya mairirong

Matinurog kun aga, hadok siya sa sudang
nabungkaras naman kun an bulan dayaw
kun an tawo sa turaok sin madlos napupukaw
an paratalkas pinakusog san banaag sin bulan

Bagaw sin istorya kun an iyo bubong mababadla
maaabot an lawas mo san nahihinat niya na dila
di’ano, kun magkaabay man hamok kamo
i’tusok niya sa li’og mo an kaniya tingo

Bilin hamok an kautod na may siki
malayog an itaas kakanhi’on ka dini
dara sin pakpak an kautod paglayog
an bilin na lawas, kautod na tu’od

An lawas na may tingo na’supsop sin dugo
an bilin na tu’od di’ man ‘to’o tanto
kundi parte na san duwa an kada sayo
manta magsusugpon, magkokorte tawo

Magkakadali pagbalik an lawas na lunupád
masisilhag sa bulan an unat na pakpak
paghugdon sa kasugpon sayo man gihapon
may hiyom pa sa hiwa pagturog sin timhong

An pagsugpon gihapon mapipinahan
kun butangan abo an kautod na tiyán
mahadlat nan di’ na mahuhugdunán
matutunaw pag-abuti sin pagsirang

Paratalkas man an daghan na bagay
tu’ig an pasakit, ungod an pangya’aw
makusog an bo’ot na natutugutan
tu’od kunta na angay pagtaga-abuhán

Kun subsuban baga an pangalang-alang
an kawara-labot, nan an kamumungan
tiripunon an abo nan sa tu’od ibutáng
na an karat’an di’ na gihapon ma’sarihán.

by

Pagpahimsä

Sa isip sin umagak, kun ibutáng adâ
an bunáy niya sa tagahan sin halas
makaaram pa ada paglupád?
Basi magkakapang na hamok
nan maging marara an tukâ?

Kun an bunáy ada niya, bagaw san agwason
umagak na ganso an makahilumhom
tubu’an man ada sin balukag?
makaarám man adâ pagkalapá-kapá?
Matungkusan man adâ pagtukâ sin otah?

May sayo na pusiw na nagsari pagbutáng
san mga bunáy niya sa salag sin kalaw
maw’ot kunta niya na pagkahimsä nira
tubu’an man sin duru-dako pa na tukâ
nan dumako pa an huni na sa kalaw na ngâ’

San reparuhon niya pagkaaga an tagahán
wara niya kaimod an binilin na bunáy
‘Ambot’, bagaw san naghihilumhom na kalaw
an boses niya malin tunin’is, sunadáy
an bu’ong na bunáy yadto pa sa salóg san salag.

May tagkarit man na nagpahilumhom kunta
san bunáy niya sa kila niya na sawá
bagaw niya kun masimbag paghaputa niya
siniba uga’ng siya san nagbuka na hiwa
pinani’udtuhan siya san halas na kakila

Intitiro ini natatan’aw san tabili
na nagkakanáp sa puno sin pili
nagpiriting-piting siya pagkaimod sini
‘Marasa pa’, nganyan, ‘an iba na tamsi,
nagpalibre paghiluhom, bayad an buháy na libre.

by

Amyóng sin panahón

Paglabáyi
malin nabungyód an amyóng
san uhay na nasámad
san asyáb, an amyóng
na sa inani na paray hamok
na’aamyóng, kaya kun tag-anihán
hamok mayón. Natutu’óm

masakit limuton ini na amyóng.
Pagsulód sa iróng, nabalik
an mga lunihis na tag-anihán
Mabo’ot man nag’ud an baniká

kay maski an wara pasakáy
naka’abáy sini na amyóng
san sugád sini na tan’awon
san dará na kaogmahan kun
sugád sini na panahón.

by

Pagpuhag sin kabalang

Pagluway san inmamaw’ot mo.
Nabati mo na ada an ayam
na unato sa kabalang na inkakahadukan?
Nadaog niya an kabalang.
Mamangno, siya na an kabalang.

An bakuna man nganyan sa hapdos
hali manta sa rabya san hapdos.
Bo’ot ada sabihon, an makapatay sa linta
paga manta sin linta.

Mahihimo ada na maging produktibo
sa panahon na pigado.
Pwede man mag-isip sin iba
na paagi sin pagpuhag sa kabalang.

Paano mo bibidruhon an hapdos sin paga niya manta?
Wara ngani nakarani na diri natitigbak
kun maimdan ka pa sin puringot nan ngudyot
gugubaton ka niya nan i’sunod sa bukod.

Niyan liwat, mas arkabos pa an kabalang.
Mas pinasiram pa niya an tubóng
san ataman niya na ayam.
_____________________
Retrato tabi ni Alma Jane Gamil. Salamat po.

by

Láad

Mas’di an láad sin kandila
sa luway niya na waya-waya
wara nag’ud sin kapawotan
diri induduktan sin karamukan
harayo an kiwa sa kariribukan.

Angayon siya sa namumut’ngan
silensyo na lugar, lihis sa agihan
kaupod niya sa paghorop-horop
mga pangadyi’on nan pagmaw’ot
karabit-kamot sa diri pagpirók.

Na’dangba an láad sa kasaragdangayan
na’awat an buhay sa pabilo na saday
na’tindi sa hangin na malumanay
hinahapihap niya an hadok nan langkag
sinasagang an pangamras sin kadul’man.

An lubi nagbabatog sa sayo na bu’ay
an uhay, sa butnga an bugas na paray
láad man an uhay na napuno sa balay
hanggan diri napadaog an pugkot sa ilo
an suna sa dulom, diri mapopo’o.
______________________________
Retrato tabi ni Alma Jane Gamil. Salamat po.

by

Tugun

An piyak na tamsi, sa salag hamok, nagpupuyungko
wara pa siya gahom maghanap sin ulod nan insekto
maski pagtugunan siya sin mamon na muhmo
sa pagrami niya mahunit pa sa kunab sin alalago

An magurang na tamsi an nagdadara sin pagkaon
sira an nanghahanap sin kun nano na iturugun
na i’uli sa salag, nan ihungit sa piyak na gutom
naghuhulat hamok an piyak sa inhuhungit na tugun

Di’ ngani aram san piyak kun nano na nga’
an inhuhungit sa ngangahon niya na tuka
kun an mala-gulaman na ulod kaniya masamira
ikipot na niya an tuka, i’ngupa-ngupa

Diyo-diyo, ma’sarig na an alimpipingig niya
tutubu’an na siya sin ngipon, ma’sarig an tila-tila
magdadangba an balukag niya, makakalapa-kapa
makasolo na siya paglupad, panghanap sin grasya

May piyak na di’ man nag’ud piyak na ungod
gusngab na siya kun tawo, gurang na kun hayop
aragirang na kun sa dahon sin tinanom
ugaring naglala’om pa gihapon siya sa tugun

Kay naghuhulat hamok, di’ na siya maginawi
maski nano an itugun, di’ siya namili
mahod an tugun kaniya, kugang, o karne sin tabili
san tugunan siya sin sala’it, inisip niya na alolonte

Niyan kay usup na sa hiwa niya an banwit
Di’ na nakapagbo’ot an tamsi kun diin ihapit
an kusog san pakpak wara na nag’ud kagamit
an abot sin lupad di’ na niya nakamit

San una, na’ruyag siya kay daghanon sira
na mga tamsi na may sala’it na banga
natatan’aw man niya an tamsi na iba
wara bas’og an layog, wara higot an tuka

Di’ na liwat mahahali an nakahigot kaniya
di’ na mahuhugot maski daku’onon an nganga
na’iisip niyan, kun ini an wara, nan yadto an uya
an pagbasol liwat, wara sa butnga, wara man sa una.

by

Angay na panahon

Panahón sin pandemya
an di’anis na panahón sin pagbayà:
wara sin magpupugol, wara sin pagpaaram
mahahanapán diri sa badò na sinubsubán
kundi sa sayáw kun nagsusunlop an sudang

Di’anis ini na panahón sin pagdumdom
malala’in an may data sa sawóng-sawóng
masasabutan an mga magub’at sa sugbóng
i’huríng ini san taraytay sin layhón
kun akay an inhuhulát di’ na mag-aabót

Angay niyan an panipon nan pamumpón
pamurot sin mga dampig, panap’ong
pangwahì sin mga tahob sa panganoron
panipig sin mga agiw sa bubóng
panilhig sa dalan na tinahuban sin mga dahon

Matam’is niyan mamo’ot
kun kan’o diri magkadu’ót
magrarawit-dawit sa tighawós
maghihiyom sin kanta sa pagmaw’ot
magtatakgos sa kusóg sin paghumot

Niyan an angay mabuhay
kay kila an magtatabyón sin duyan
mamamatì an pangataman sa kaniya kabilugán
mapipinta sa isip an mga tan’awon nan pakadtu’an
an agyát san bulos sin salog, an pag-abót sin mga kulibangbang.

Diri ini panahón sin pagsukól nan pagbilang
wara durho an paghulát, wara ngaran an mga bulan
may tugon hamok an adlaw sa pagtukál-tukál
masisilhag sa mga pag-abót nan pagtaliwan
an mas dakô na kusóg sa durho sin adláw.

by

An Bikolnon na kangalasan

Sayo na adlaw, pakaraw’ay san ‘Iisang Agtang’. Pira kaadlaw pa, orgulyo an topnotcher sa bar.

An bantog dini na pagkaon, pinangaran sa byahe sin tren na awat na wara pag-aabot. Pag-isusulod dini, di’  man Bikol an surumaton, nan daghan pa na turu-tiriblang nan kiribad-kibad, pag-ibabalyo sa Samar, maglalasaw nan maghahatok pa. Magkararani, mahod nagsisipatan sin hilwas.

Di’ man ini sugad kahiwas san Bisaya o Tagalog. Wara man dini Bis’ang na maski piyong pagsasambahon sugad san mga Iloko. Ambot man kun akay, dako an bugnot sini na rehiyon kun may eleksyon. Malin kun may paurunit, dini sini an butnga.

San 2016, an kandidato na taga-dini na makusog, in-arapinan ‘gud, sin taga-dini manta. Urhi na sa kampanya, inabandona siya san kongresista san Albay, na nanipat pa sin maluya nganyan an liderato. Bunalyo kun Poe, na Bikolano man nganyan an asawa, sugad man san bunakal san 50M na kaldero, na taga-dini man nganyan an asawa; nakibakas san boto. Duwa pa na taga-dini an kunandidato kakontra, maski wara man ganahan, nakaiban hamok sa boto. Gunana man gud, maski bagaw san nakinabang na kakontra, nangdaya…

Niyan, lunabay na an protesta san Dyunyor Bis’ang, wara man nahimu’an. Maski padagos an tarapya kaniya sin sagmaw, makusugon pa man ‘gud an kaniya liderato, pahimuwa sa pakaraot san supsop. Siya pa gihapon an in-iinop san mga kaapin san Burog. Niyan pa hamok, inhihimunta na siya sa inpapaabot sa 2022.

Daghan dini an biniktima nan minartir san una na marsyalo, na an nag-anunsyo, taga-dini manta, sugad man san tsip san komisyon na nagdeklarar san Binis’ang na gana san eleksyon na snap. Yadto na deklarasyon, nagpalaksi ugaring san pag-unhan san Edsa ’86.

Kun mayad an himo, dagos sarabi sin, ‘Bikolano ‘yun’. Kun may nabalangaw, mga silensyuhon. Taga-dini an matariya na dati na Ispukman. Ma’o man an bagaw crime crusader na harap sa mga krimen san rehimen niyan. Sugad ada san sanggatos na bagyo na nalabay dini taon-taon, na kaupod sa distroso an paglimpya sin mga salog. Sugad man san tuga san mga bukid, na pwera san dara na hadok pinataba man an mga tanuman na ingod.

Malin abante hamok diyo ini sa Samar sa pagkapobrehon na rehiyon, maski sayo ada sa tidaghani mangabataan. Harayo pa ada ini sa pag-asenso, kun imudon sa mga pamilya na suru-saralyo hamok pagkarandidato. Di’ man liwat pag-asenso na ungod an pagkabugsok sin mga mall. Mala an Legazpi, hanggan niyan, matayam pa man an tubi na mahod kolor-aranghita o tsokolate. An pasyaran sa sikihan san Mayon, tabo pa man an ipuruas sa kasilyas na wara bisay an pintuan.

Kun maburong pag-isipon, o makangangalas, o di’ nag’ud inhuhuna, may termino dini na tagadinihon hamok nag’ud:

Marasa pa…

by

Musikero

Pira na kasemana siya wara pagtutugtog, diri nakatugtog dahil san pandemya. San una, nakasanig pa an diyo nira na inamot-amot. May mga hatag man hali sa mga kaamigo, na kadaghanan, pareho man niya na parakanta. May nagtaga-abot man na ayuda hali sa barangay.

An inhuna na madali hamok na pamurunay, nagparakahinat, naghahalaba pa. Niyan, ubos na an inamot-amot. Talagsa na an arabot san mga danon sin kaamigo, na pareho man an kamutangan. Kun ipabakal man liwat an mga gamit, ipamutang may bumakal maski di’ pa man magagamit, badi sa presyo hamok sin Bumbay. Mas badi di’ na’k…

Kay di’ na nagluluwas, wara na sin patapo sa bata kun naabot siya. Niyan, mahod may in-aayo an bata, na di’ pa man nagsarabot sini na mga lakdawn. Kun naguru-ginawi, sinasayayaw-sayaw san ina, insasari na’k pagpaturuga. Sa karaon, mahod kinakalhod san bata an plato, pinatiulob sa lamesa, nan pinalagatak san kutsara, malin nag-aayo pa sin pagkaon…

Mahod an hinihimo niya, kinukuwa an gitara, nan kinakantahan an bata, kaupod pa an kihat-kihat nan buru-balilang. Maski puru-pan’o, naaaling sini an bata; natinawa, mahod naharakhak.

Mayad man ini na praktisan, bagaw niya. Kay kaipuhan man ‘to’o san boses niya mahasa, basi diri maghira. Kaipuhan diri mawara an mga lupak niya sa durho san guramoy. An mga kwerdas man san gitara, diri angay pagtaklaon. Nan sa sugad sini na pagkuru-kanta, nalimut-limot siya san kamutangan, naaaling-aling man an sadiri na pawot, an sadiri na gutom na namamati’an.
_____________________________
Retrato tabi hali sa Facebook nira Chickoy Pura (Itaas) nan Bingbong Flux Sibayan (Irarom). Salamat po.

by

Sulat

Kuritas:
dinadapog sa samad na may pun’ok
di’ na sinusugat an saluksok
an surip na hunubag, runangrang
napuno sin nana, maduso
kun di’ magbuswang.

Babolgam:
pagsulod sin tubi sa mga luho
linuwa an in’ngungupa-ngupa na pulot
pinirit isapong sa mga saghom
sa kadaghan ugaring sin luho
an sakayan nalulunod na diyo-diyo.

Tangbol:
rapto na an dugnit na islogan
paso na an tritusiksmants
lunang’og na an whiff of korapsyon
maluya na an mga tuhod san kabalang
kamumungan nan hadok na hamok an nagsusulay.

by

Pila

May pila sin namaghulat
san pinanuga na ayuda
kadaghanan kanira, maogma
kay nasa lista, an iba
may haghag kay wara sa lista
an ngaran nira.

Pila man an mga nanga’ipo
sin medikal na serbisyo
tika-tika an mga mediko
kulang sa kagamitan
lasaw sa pangataman
sin mga poderoso.

Punila man an mga bangkay
na kuwaon, basi madara
sa mga subsuban
di’ na mapapatintihan
wara na sin paaraman
kadali na kakaritan.

May pila man an namagsurumaton
may patubod, may panglipat
may humot sin kamatayan
sa habo na maniwala
nan sa gutom na di’ na
makahulat.

Kasugpon sini an pila
sin mga naaresto
sugpon sa pila sin mga biktima
sini na ‘malin marsyalo’
isugpon pa an sa mga nanlaban
an mga natokhang na mga dugnitan.

Naghahalaba an pila
sin mga pila
nagsurugpon an mga sugpon
malin ungod na prusisyon
burungyod sa pagkomunyon
sa bag’o na relihiyon.

by

Kadúl

Masumuhon an tig’ob na malangsa
malin kadúl na di’ natatalkas paghiruga

kundi, mayad, na nakatig’ob pa
an kadúl, di’ maaasi-asi kahirog
sugad sin hutok na pinuno sin uging
niyan, bilog na nagkikibol-kibol
habo na maglakáw, nag-iidos na hamok
nagliligid sa sadiri na ramók.

by

Pagkamo’ot sa panahon san kubed: Bulan

Kangina, bilogon ini na bulan
wara sin dampog na nakaulang
punaimod siya sin taod-taod
nagpatala o nagmasid
napapanali’an ada
sini na kamutangan

Nakabungol an silensyo
mabudlayon sa kawara-kiwa
nakapamundo kun kulang tirinawa

Kun purunguton baga
nan magdurungan
sayo hamok ada na tunog
an mababati:

an mga tighawos na hararom
haralagba:
hangos sin haghag
panganugon, langkag
kapawotan, paglaom.

Taod-taod, hunali an bulan
puna’ipli sa dampog na naglabay
nan diyo-diyo na kapara

Sa yungod niya, nag-aaru’al an ayam:
‘Diri baya kaogmahan an imo dara?
inspirasyon ka baga sin pagkamo’ot
musa sin mga kanta nan poesiya?
Paano mo natugutan ini?
Akay wara mo kami bantayi?

Sa palibot niya
myentras na nag-aaru’al an ayam
inkakadag an mga iraga
biyo an kaogmahan sa nagdadaghan
na basura sa mga tapukan.
_____________________
Retrato tabi ni Alma Jane Gamil. Salamat po.

by

Pagkamo’ot sa panahon san kubed: Pagkapunas

Nagdadaghan an lata sin sardinas
na natitipon sa piliw san kudal nira
parareho an itso; mga talimon an lata
wara sadto na daghan an sulod
sa lapnad na lata.

San saragday pa sira
an lapnad na lata, ginugulungan
sin ginutlab na parte
sin paspas na sinelas
hinihimo na kareta

An talimon na lata
binubutang sa tinampo
kinukulong sa kurit na talimon
nan urunong pagbaduli, pagtatsi’a
kun di’ mo madakop
an titatatsi nan tibabadol
pirmi ka na’k uripon
di’ ka maka-iloy

An sinelas, inuuto, linulungtod sa ulo
nakingking palibot sa kaatol na sinelas
nan pabalik gihapon dini sa inbatugan
paralaksi’an, paararigayan
sa uyag na bagol sin sinelas

Niyan, ini na mga lata sa kudal
pagtataga-dilaan sin lalag na kusmag
dudunuhon sin iraga nan turu-tabako
nan bibisitahon san inpapaabot na uran

An sinelas, nalalanganan niyan
na alidad makapakihalyaw
an kapaspas niyan maaawat

Basi pa kun pag-abot san uran
taklaon tulos ini na mga lata
tunawon man ini na panahon
sin pandemya

Kun tugutan na maglakaw-lakaw
lugod mauras gihapon an sinelas
nan kaupod na mapunas
ini na panumduman

di’ na nag’ud dini malagalag
kamrason na san intutumban
nan mabilin na sa agihan.