Pakahuman ni Jojo sa hayskul, punaManila siya, naghanap sin mas mayad na swerte. Nakasulod na kaswal sa sayo na pabrika, nan nag-adal kun gab’i. Magub’at an trabaho sa pabrika, mapawot pagpahusto’on an saday na sweldo, masakit pakibagayan an superbisor, si Esguerra. Si Esguerra, wara hidupan sa mga sugad kun Jojo. An amo niya, sayo hamok: si Lupo na manedyer, na an amo si William na bise-presidente, na an amo si Lucio na tagsadiri. Wara benepisyo na nakukuwa si Jojo. Kulang na’k sabihan siya ni Esguerra, san bagaw ‘Tinagan ka na trabaho, maayo ka pa sweldo?’
Katrato ni Jojo si Loreta, empleyada sin sayo na ahensya. Saday man hamok an sweldo ni Loreta, pero sa paghapa-hapa kaniya sin mga aplikante pa-abrod, an pamati niya, sayo siya sa mga tagsadiri san ahensya.
Mahod nalabay sa ahensya si Kardo, na alalay ni SPO1 Batwan. Mahod nangahka si Kardo kun nasabi san tugon ni SPO1 Batwan. Mahod di’ siya nangahka. Mahod kada Miyerkoles siya kun nalabay. Mahod oro-adlaw. Badi kun na-utuk man an kulibat kun SPO1 Batwan ni Insp. Victor…
Nakasulod sa ahensya si Martina. Nakaabot siya sa Dubai. Naruyagon siya. Naruyagon an pamilya niya. Nan san katrato niya. Mala, an pamilya niya, pinabalunan siya sin mga sukol. Medium kun Grace, small kun Richard, extra large kun Inoy Kuyo. Pinabalunan man siya san katrato. Sin ambot kun nano. Iba man ngay’an an Dubai san Manila, na iba man san probinsya. Iba man an hitsura san mga tawo, iba an mga bisti, iba an surumaton. Iba man an kwarta. Dini, mahod linulukagan siya san amo na babayi. Mahod tinatampaling. Mahod ginugunitan. Mahod hinahapros man siya san amo na lalaki. Mahod kinikihatan. San wara na ada pakatios, dinangkulos na siya na sugad sin sayo kagatos na ibos. Dunulag siya, nan sunumat sa embahada.
Labor attache nganyan si Cruz. Bag’o siya dini sa pwesto. Mala, pag-uuli niya, may dara siya na cordon bleu kun Cong. Kangkong, an nagrekomendar kaniya dini sa trabaho, kun Amb. Bajao, na rekomendado man ni Sen. Tong, kun prisidinti. An una na inayo ni Cruz kun Martina, na kumadto siya sa kaniya apartment. Didto, hinimo ni Martina an intiro na himo’on sa balay, na sugad nag’ud siya sin nangamuhan. Tutal, nangako kaniya si Cruz, na dadanunan na makauli sa pinakamadali na panahon. Habang naghuhulat, hinimo ni Martina an mga himo’on sa balay, hasta san inpapahimo ni Cruz nan, mamangno, san mga bisita ni Cruz. Pilipino. Dubainyo. Nan, sa isip ni Martina, demonyo.
Katrato ni Martina si Navratilovo. Maski katrato, nagreresibi si Navratilovo sin minswal na kabayaran ada san pinabalon niya kun Martina, hasta san tubo ada. Mala, sa pawot niya san paghulat san padara, mahod naduyan-duyan siya, mahod nakitong-its, napahubog kaurupod san mga paraaling niya nan barkada nan paralana kaniya, nabulang, o nakiistorya sa kararani nira na daraga, si Kring-Kring. Sa luoy pa ni Martina, binak’lan niya si Navratilovo sin saday na uma, mga katunga man hamok sin ektarya. Nan pinabugsukan sin payag. Aw, syempre, maski mayon sini, grabe pa gihapon an langkag san ‘lakeh. Langkag, na nauuli sa pawot, na wa’ na lugod siya sin nahihimo’an. Kaya linalaom na’k niya an pangataman sa uma sa kun Enerio.
Kun iisipon, kaupod san pagbakal san uumahon ni Navratilovo, si Enerio. Bagaw ni Enerio, giloy pa niya an tiunahi na tawo sini na ingod, na dati na sadiri sadto ni Kabisa Bisanglo, na ama san unirog man na Kabisa Bisaklot, na ama sadto ni Kagawad Awarawad. Daghan an sindensya sadto ni Bisanglo, kundi mga wara ada nganyan hilig sa pag-uma, kun napakararin-karin. San binarahin pa, an mga katipak, namagpakakunay-kunay na. An nabilin na tidaku’i sa sinaragday, ini niyan na in-aataman ni Enerio.
Taliungod an pagbantay ni Enerio sini na uma. Mala, sa irarom san biriran, mayon siya sin duyan, na didto nagtatanda kun may anuy na an kawalwal, na di’ man matuba sin iba. Sa irarom san abokado, mayon man siya sin huruyan, diri harayo sa iba pa niya na in-aataman na mga kamadlosan na iburulang. Di’anis man na nababantayan ni Enerio ini na uma, kay may naihatag man siya sa tagsadiri. Mala san arin yadto na bulan, tolo na kataon niyan, nakahatag man siya sin says syintos sa tagsadiri. Aburido pa ngani siya, kay kun diri kaniya, ay, diin daw pangpupuruton ini na mga layog na lubi na tanom pa sadto na giloy niya. Kaya, basi mas mabantayan ini na ingod, san mag-arasawa an mga kabataan ni Enerio, didto na man ha’k niya pinangpabugsok sa harani san kaniya hawan. Maski maaram siya magkawit nan magpalaw, kay syempre, maluya na man si Enerio, sinusuhulan niya si Poleng magkawit, magpalaw, maglatak, nan maglalam san paglukad. Tama man, kay grabi man an kamas niya san bata-bata pa siya. Nan an insusuhol, iniiban niya sa kabahinan san tagsadiri san ingod. Kunsabagay, naiisplikaran man niya kun akay nagsasaday na an bahin nira niyan. Kun habo nira, may susumatan siya sa iraya, na badi ipagahoy an tagsadiri, nan papilion, kun ini na ingod niya, o an syete por says por tres y medya. Mayad ngani niyan, na si Navratilovo na an tagsadiri sini na ingod, na malin maboot nan may tiwala kaniya, si Enerio, na katiwala.
Diri harayo sa balay ni Enerio, an balay ni Oya Maria, ina ni Jojo. May idad na man si Oya Maria. May barikos. May bugon. May riyuma an bitiis nan san butkon. Naghihimo siya kalo. Nag-aako sin labada. Nagpapasuhol pagbuong lagting sa komprador sa bisita. San una, inkakaraw’ran siya san mga kabuong lagting, na inpaparatungkusan nganyan niya an padara ni Jojo. Bagaw man niya, wara man tutungkusan, kay an sweldo ni Jojo saday man ha’k nganyan. Maski nakahuman sin karera, pagtindero pa man ha’k sa SM an nasusud’lan. Bilog nganyan na maghapon, turugbuson sira. Maski mga mabinhodon na nganyan an kanira mga bitiis, intitios nira, inpipirit magtinawa, basi paghinanapos san unom kabulan, makuwa gihapon sira na kaswal. Sa saday na sweldo ni Jojo, iibanon an sa withholding tax, an sa SSS, nan sa ahensya. Naruyag man siya sini, na pagresibi niya san kwarta, nahali na an mga iban, di’ na siya magkikwenta. Diri sugad ada kun Mister Sym, na napapawot ada magparabilang san kwarta, san mga bayadan nan mga hinanip. Nan san mga iharatag sa mga namag-ayo sin kwarta para sa karidad, para sa mga foundation para sa mga pobre, na inisyatiba nira meyor, gobernor, konggresman, senador, nan ni prisidinti.
Pagsisimba ni Jojo, inpapangadyi niya si Oya Maria, nan si Loreta, na inpapangadyi man an kanira ahensya, na inpapangadyi man san mga aplikante nira, kaupod sa pangadyi nira na maako nan makaabot man sa Dubai o kun diin pa, sugad san pangdayi san kanira pamilya. Pangadyi man ni Martina na di’ na pagpahalion san bag’o niya niyan na amo, na ikapira na tuna na makahali siya sa poder ni Cruz san embahada. Pangadyi ni Martina si Grace, na inpapaadal niya, si Richard na inpapaadal niya, nan si Inoy Kuyo na inpapabulong niya. Pangadyi man niya si Navratilovo, na di’ man lugod maghanap sin iba, habang nasa abrod siya.
Trangkilo an bo’ot ni Enerio. Maski papan’o, di’ na mamroblema sin balayan an kaniya kabataan, nan kamakuapoan. Mahiwas pa ini na uma nira na inbabantayan, na an mga tanom, tinanom pa san kanira giloy. Basta may sulihon, may isarakati sa baktin, iturukdag sa madlos, nan anahaw nan pili na ipabarakal, nano pa man?
An taga-iraya na nagtatagalabay kun Enerio, ruyag na man hamok na may nagsasaludo kanira na sugad sini kun Enerio, nagrerespeto san kanira pinaglalaban na prinsipyo nan idyolohiya. An pag-urupod nira SPO1 Batwan, pimi inkukulang. Nagdadaraghan an kabal’yan, an sasakyan, nan inasaw’an. Kun kinakaipuhan, may badil pa na makakaptan. Hanggan may aktibidad sira SPO1 Batwan, may mantika sa mudoy san mga sugad kun Kardo.
Tinaas na an ranggo ni Esguerra. Senior na siya san mga bisor. Di’ na siya naglalalam san mga sugad kun Jojo sadto. May naglalalam na kaniya, maski siya pa gihapon an naglalalam kun Lupo, nan inlalalam si Willam, na konggresman na niyan, na amo man gihapon si Lucio, na gabinete na niyan…
_________________________________
Retrato tabi ni Alma Jane Gamil. Salamat po.
Pamúghaton 