Makáw sa Bulusán

Panirum-sirum. Myentras an kadaghanan nagdadalagô-dagô san panigab’ihan, mayon man sin nagbabati san anunsyo sa telebisyon. Nagbabati, kay siribot ngani sin pangaro-aro, kaya an telebisyon, inbabati na hamok, sugád sin radyo na bag’o. Kusog an tunog, basi intero makabati; hasta san yadto sa hawan nan sa kararani, hasta san may telebisyon man na kararani, nan san nasa harani na nagtuturuwal-tuwal san baso.

Aw (hik!), nano niyan an okasyon, kay pista opisyal?

Ku’an ada, malin (hik!) kaadlawan san mga Insik.

A, di’ kaadlawan niyan nira Baoy….(hik!)…?

…Ma’o nira Alvin Son, nira Roy Gonzales…

…Nira (hik!)…Amon Mendizabal, nira Pael…

…Ma’o nira Roger Fulo, nira Eddie Frando, hasta (hik!) kura Makwa…

…Ayaw (hik!) paglilim’ti si Erwin, nan si meyor…

…Nan si gobernor…(hik!)…

…Nan si presidente…(hik!)…

…Nan so’n na baso, kay (hik!) malin wa’ na yo’n pag(hik!)-aandar…

Tunaragay ngon’a. Nasagirót kun nahihinggop an sulód san baso. Kun natipáy an himunta san bote, nauula’an pa an arak. Bag’o magpadagos an iristorya, nagsurumsuman ngon’a; may nangutsara, may pinurot hamok san kamot, nan namahik-pahik sa saruwal o sa ingkudan.

An gahoy (hik!) sadto na gilay mi (hik!) sini na mga Insik, Makaw. Kada pagsusugo, bakal nganyan sin pandisal sa Makaw, dalagan ngon’a sin sortidos sa Makaw, (hik!) pangutang na sin galyitas sa Makaw…Panabot ko lugod, an Makaw, panadero…(hik!)…

Nano man?

An Makaw baga, parte yo’n san Tsina? Badi (hik!) an mga una na Insik na nagpakanhi, (hik!) hali sa Makaw. Kaya intero na Insik, an gahoy na dini, Makaw…

Awh…(hik!) bagaw ko man, doon hali an Makwa, nan san makawat…he he he…(hik!)…

‘Laki inih…iba man yo’n…

Iya (hik!), akay man di’ man sa Insik an apelyido sini nira Ba’oy nan nira Roger, ma’o man sira (hik!) Amon?…

Aw, syempre, kay, nagpaburunyag na yo’n sa Katoliko. An pinangkuwa (hik!) nganyan na apelyido, an sa padrino…

…A, kaya man, ha?…Iya sira sin’o an aram mo na (hik!) mga Insik dini batog sadto?

…Nadumduman ko (hik!) sira Lama, Inggam, Eng Ang, Ponga, Sintong…Si Sintong, (hik!) unuli sa Tsina. Si Lama, san ilubóng, pambihira. Sadto pa’k ako (hik!) pakaimod sin lubóng sa tradisyon sin Insik…

…Pwera (hik!) san lubong, nano pa an mga naobsebaran mo (hik!) sa kanira?

…An kinadak’an ko na imahen nira (hik!) dini sa Bulusan, an mga medya agwa san kanira tindahan, an mga pisaran san lukad, bandala nan pili, an pamanit na maputi nan mata na singkit…Sira (hik!) an sakadahan, utangan, pisaran, kumpra-diyahan. Kun diin may binulad na bandalà, lukad, pili nan kalò, may tindahan do’n sin Insik.

Ma’o (hik!) baga? Mala yo’n na panaderiya nira Inggam nan Ponga…Bagaw ko so’n (hik!), magka-iriba, kay magkakumpitensya…Sayo man ngay’an ha’k yo’n na pamilya…

‘Di’in mo man (hik!) kaadmi?

‘Laki ini, mag-adal ka man sin internet, di’ kay (hik!) puro ka’k tangway. Sa internet, mayon sin website si Abraham Tan, an Bulusan Genealogy, didto ko kaadmi an pamilya nira sin ka-Insikan dini sa Bulusan…Di’anison man…

Sira sin’o (hik!) sira?

An pamilya ngay’an (hik!) nira, Tan nan Lim na an iba niyan, dahil pa ada sa pag-arasawa, mga Garcia, Galos, nan Lagata na.

Aw, ma’o? Yo’n (hik!) sira Tubay, Insik? Bagaw ko so’n, mga (hik!) Ispanggol…(Uninom gihapon, hininggop an ikog san arak sa baso, nan kinamhag an sumsumanan). Ma’o man (hik!) sira Didoy?

Daghanon. An mga (hik!) Balaoro, Espedido, Fullon, Fumera, Gamil, Garrate, Gutierrez, Halim, Lagamayo, Reyes, Sesbreno, ambot kun (hik!) arin pa…

Ambot ini si Dike Insik man, kay maputi-puti…he he he (hik!)

…Namuti-puti…san panaw? He he he (hik!) (Tuniyok man san arak nan hunungit san sumsumanan).

Pwera karaw, bagaw ko san Reyes, Ispanggol man?

Diri. Lim ada yo’n. Ma’o man yon an (hik!) napalain nan san Lim-Garcia. Mga edukador, diri nag’ud negosyante…

Kunsabagay (hik!) niyan, intero na na kolokasyon, may Insik, hasta sa politika. Mala ini, kay an meyor san Irosin nan san meyor san Gubat, puro man Insik…

Sluuurrrrp! Ahhh, ba’daw na pait… Nano daw (hik!) kun wara pagkanhi an Insik sa Bulusan? May pagkakaiba ada?

Ambot baga. Badi an negosyante dini, dayo man gihapon, kay (hik!) malin wara man sin nangahas na kadaanan na Bulusanon pagrigaton. Paghali sa mga negosyo, nag-iriba pa sin mga propesyon. Niyan, may mga maestra, doktor, abogado, inhinyero…(hik!)…

…Mayon pa sin (Slluurrrp!) kapitan, konsehal, meyor, ex-meyor…

Badi medyo menos man an populasyon (hik!)…

Aw, syempre…(hik!), bagaw ngani, naturalmente…(hik!)

Nano man an masasabi mo na may mga Insik dini (hik!) sa Bulusan?

An (hik!) kunswelo sa ato, kay hasta niyan, an pag-imod ta kanira, dayo pa gihapon. Pwera ada kun Sintong, ini na ka-Insikan dini, wara na man sin iba na bungto kundi Bulusan. An Insik sa San San Roque nan sa Central, kala-oo. An Insik sa Buhang, kutum…

Ma’o baga? Si, Baoy (hik!), maski dilot, kala-oo man…

Ma’o pa yo’n…(hik!)…mili kay dilot san surumaton ta, panabot ta, dilot man an hutuk. Inpagkasarayuan. Di’ ta aram, sira, nagkakasarayo man. Mala kun ini-inInsik, nadiskwento man pagbakali…Kay sira-sira, nagdadaranunan, diri sugad sa ato na diri Insik…

Kunsabagay…(hik!). Di’ man ada gusto sabihon na mili kay Insik, awtomatik na asensado an negosyo. An diri napagka-iristoryahan, an Insik na poto. Bo’ot sabihon, kun diri maghinguha nan magsuru-siklot, hahalhalon man.

Ma’o (hik!). Kunsabagay, maski sugad sin kawaraon, namagpakaamot man sin kakabataanan…

…Aw, daog man gihapon (hik!) san makamas an (hik!) malaksi…

…Nan san (hik!), aw, na’ ba? Wara na man inih…Hoy, kadto na kura Pael, sakadahi sin maski duwa pa na dyin…

…Sin’o an (hik!) intutugal mo, ako?

…Diri. Ini na (hik!) kaupod ta. Hain na baya, kay ho, wara na ini…(hik!)…

…Oyon, ho (hik!) sa kudal…

…Nag-aano (hik!) ?…

Bdwaaahhhhh!! Gwaaarrkkkk! Ptuh! Ptsweh! Hah Hahh Hhh Bdwaarrrkkk!

…Ah. Ma’o na ada ini an bagaw san Insik, dragon…(hik!)

…Ma’o (hik!). Ma’o na ini…(hik!)…ma’o na ini…Bdwaarrrkkk! Bdwaaahhhhh! Ptuh!